محمد تربت‌زاده

اگر نخواهیم مثل خیلی از رسانه‌ها لقب «پیرمرد خلیج فارس» را به پادشاه عمان بدهیم، زیاد بیراه نیست اگر بگوییم «سلطان قابوس» درحال حاضر قدیمی‌ترین حاکم منطقه به‌حساب می‌آید که از سال ۱۹۷۰ به این طرف، به تخت پادشاهی کشور نقلی‌اش تکیه زده و برخلاف تصور خیلی‌ها، حسابی هم در میان مردم عمان طرفدار دارد و اهالی این کشور باوجود مطالبی که رسانه‌های خارجی از سلطنت مطلقه پادشاهشان منتشر می‌کنند، تابه‌حال به تغییر حکومت در کشورشان فکر نکرده‌اند؛ چون پادشاه‌ افسانه‌ای عمان، در ذهن آن‌ها اسطوره‌ای است که کشورشان را از انزوا و عقب‌ماندگی در دهه ۷۰ میلادی، به جایگاه امروزی‌اش رسانده و اگر قرار باشد روزی شخصی با ادعاهای دموکراتیک، جای سلطان قابوس را بگیرد، عمان هم لابد به سرنوشت بلبشوی برخی از کشورهای عرب‌نشین منطقه دچار خواهد شد! اگر می‌خواهید بیشتر میزان محبوبیت سلطان قابوس در عمان را درک کنید، بد نیست بدانید حتی همین حالا که برخی از رسانه‌های معتبر دنیا مثل «گاردین» ادعا کرده‌اند سلطان قابوس آخرین روزهای حیاتش را سپری می‌کند و مسئولان رده بالای درباری برای انتخاب جانشین او به هول و ولا افتاده‌اند، باز هم مردم عمان معتقدند پادشاه کشورشان آن‌ها را تنها نمی‌گذارد و شایعه‌هایی که درباره مرگ سلطان منتشر می‌شود، صرفاً بازی‌ رسانه‌ای کسانی است که دوست ندارند آب خوش از گلوی مردم عمان پایین برود!

ژن خیلی خوب!

نام کاملش «جلالة السلطان المعظم قابوس بن سعید آل سعید» است؛ به معنای اعلی‌حضرت سلطان بزرگ قابوس فرزند سعید از خاندان سعید! متولد سال ۱۹۴۰ است و جد اندر جدش پادشاه و سلطان بوده‌اند. ژن خوب خاندان «بو سعید» از سن ۱۶ سالگی با دستور پدرش سلطان سعید بن تیمور، به انگلستان رفت و به مدت دو سال در فرهنگستان نظامی سلطنتی «سندهرست» آموزش دید. سلطان قابوس چند صباحی هم برای فرار از درس و مدرسه، در یک مسافرت گردشی و آموزشی در ارتش پیاده هنگ زرهی انگلیس خدمت کرد. پس از آن هم به ستاد ارتش آلمان غربی رفت تا تجربه‌های نظامی‌اش کامل شوند. قابوس پس از برگشت از آلمان، تصمیم گرفت تحصیلات دانشگاهی‌اش را هم کامل کند، به همین خاطر دوره علوم مدیریت حکومتی را در عرض سه سال در انگلستان گذراند.

 پادشاه ۷۲ ساله عمان در سال ۱۹۷۶ با «کامیلا» دختر عموی خود ازدواج کرد، اما این پیوند زناشویی مدت کوتاهی بعد با طلاق به پایان رسید و سلطان قابوس از آن زمان به بعد، همچنان مجرد است.

جنگ‌های خونین داخلی

در سال ۱۹۷۰، یعنی زمانی که هنوز ۳۰ سالش تمام نشده بود، پدرش را با یک کودتای سفید از قدرت پایین کشید و به تخت پادشاهی عمان تکیه زد. عمان در آن سال‌ها یکی از منزوی‌ترین و عقب مانده‌ترین کشورهای دنیا به‌حساب می‌آمد که حتی اهالی‌اش هم فراموش کرده بودند کشورشان در اوایل قرن ۱۹، یک امپراتوری بزرگ محسوب می‌شد که قلمرواش از عمان امروزی تا سواحل شرقی آفریقا ادامه داشت و پرتغالی‌ها و بریتانیایی‌ها روی این کشور، به عنوان قدرت اصلی خلیج‌فارس و اقیانوس هند، حساب ویژه‌ای باز می‌کردند.

در روزهایی که کودتای سلطان قابوس در عمان جریان داشت، دیگر خبری از امپراتوری بزرگ عمان نبود و سعید بن تیمور، برخلاف پدران پیشینش، یکی از مرتجع‌ترین و مستبدترین حاکمان دنیا محسوب می‌شد که عمان را درگیر جنگ‌های خونین داخلی و بحران‌های اقتصادی شدید کرده بود. به همین خاطر، قابوس پس از کودتا مجبور شد برای حفظ جان پدرش، او را به خارج از عمان تبعید کند و خودش به تنهایی حکومت را به دست بگیرد. پدرش البته دو سال پس از کودتای سفید، در انگلیس درگذشت و جنازه‌اش هیچ وقت به عمان برنگشت.

رنسانسِ عمان

اگر در روز ۲۳ ژانویه به عمان سفر کنید، احتمالاً از تعجب شاخ دربیاورید. در این روز به‌خصوص شهر مسقط، از ساختمان‌های اداری، خانه‌ها و باشگاه‌های ورزشی گرفته تا خودروها، لباس‌ شهروندان و حتی تزئینات درخت‌ها، سبز و سفید و قرمز است. رقابت بین جوان‌ها برای تزئین ماشینشان با تصاویر سلطان قابوس و پرچم عمان آن‌قدر بالا می‌گیرد که بعضی‌ها حتی روی شیشه‌های ماشین‌ را هم با تصاویر سلطان قابوس می‌پوشانند. «یوم النهضه» برای تمام عمانی‌ها روز بخصوصی است. روزی که «قابوس بن سعید» عمانی‌ها را نجات داده است. به همین خاطر در کتاب‌های تاریخی از این روز به عنوان «رنسانس» یاد می‌شود و خیلی از استادان تاریخ عمان، آن را با رنسانس اروپا مقایسه می‌کنند. شاید این میزان علاقه به سلطان قابوس برایتان عجیب و غریب باشد اما اگر نگاه کوتاهی به کارنامه پادشاه عمان بیندازید متوجه خواهید شد که مردم عمان کمی تا قسمتی در این زمینه حق دارند.

بن سعید بلافاصله پس از عزل پدرش در سال ۱۹۷۰، اصلاحات اقتصادی را آغاز کرد. قابوس تمرکز اصلی‌اش را روی نظام بهداشت و درمان و آموزش گذاشت. به همین خاطر در سلطان‌نشین عمان بر خلاف امارات متحده عربی از آن آسمانخراش‌ها اثری نیست و بخش عمده ساحل هزار و ۷۰۰ کیلومتری آن برای استفاده عموم آزاد است. دیگر تفاوت بزرگ قابوس با همتایان عربی‌اش در این است که پادشاه عمان علاوه بر اینکه حسابی طرفدار پیشرفت و نوسازی آن هم به سبک غربی است، اما به سنت‌های فرهنگی و مذهبی کشورش هم حسابی پایبند است؛ به همین خاطر هم در میان جوان‌ها و هم در میان قشر سنتی و مذهبی، طرفدار دارد.

بر اساس آماری که رسانه‌های غربی ارائه داده‌اند، در دوران ۵۰ ساله سلطنت قابوس، خیابان‌ها و مدارس و بیمارستان‌های جدید ساخته شد و برق و آب لوله‌کشی به دورترین نقاط کشور راه پیدا کرد. بر اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد، سلطان‌نشین عمان از جمله کشورهایی به شمار می‌آید که در چهار دهه گذشته بیشترین میزان پیشرفت را داشته‌اند.

فشار نهادهای حقوق بشری

از آن‌طرف اما درحال حاضر بخش خدمات عمومی و دولتی در عمان آنچنان اشباع شده که دیگر نمی‌توان افراد جدیدی را استخدام کرد. رسانه‌ها درباره مشکل بیکاری در عمان می‌گویند با افزایش جمعیت این کشور و افزایش دانش‌آموختگان دانشگاهی، بزرگ‌ترین مشکل عمان انبوه جوان‌های بیکار است. البته مشاغل آزاد در این کشور کم نیست، اما تقریباً همه شغل‌های آزاد توسط خارجی‌ها اشغال شده است. بر اساس آخرین آماری که در سال ۲۰۱۸ منتشر شده از مجموع ۴ میلیون و ۵۷۳ هزار و ۸۹۳ نفر جمعیت عمان، ۲ میلیون و ۵۲ هزار و ۶۰۴ نفر یا به عبارتی ۴۴.۸ درصد آن را کارگران خارجی تشکیل می‌دهند.

علاوه بر این سلطان قابوس از سمت نهادهای بین‌المللی برای شیوه حکومتش همیشه زیر فشار بوده است. در نظام سیاسی عمان تصمیم‌های اصلی در سیاست خارجی، به عهده شخص پادشاه است و کابینه و مجلس این کشور آنچنان دخالتی در آن ندارند. به همین خاطر هیچ‌کس نمی‌تواند سلطان قابوس را برای برقراری روابط دوستانه با ایران، آمریکا و انگلیس –آن هم به طور همزمان- مورد بازخواست قرار دهد! البته در سیاست‌ داخلی هم کم و بیش اوضاع به همین شکل است. برای همین در سال ۲۰۱۱، جنبش‌های بهار عربی کمی تا قسمتی دامن عمان را هم گرفت اما سلطان قابوس بلافاصله دستور داد خواسته معترضان اجرا شود و از این طریق ماجرا را خیلی زود ماست مالی کرد.

پاکت‌های سری پادشاه

حدود یک هفته پیش بود که سلطان قابوس از بلژیک برگشت. از آنجایی که قرار بود روند درمانی پادشاه عمان خیلی بیشتر از این‌ها طول بکشد، رسانه‌ها حدس زده‌اند که پزشک‌ها پادشاه عمان را جواب کرده باشند. این رسانه‌ها می‌گویند سرطان روده، نسبت به حدود ۶ سال پیش که علائم آن برای نخستین بار در بدن پادشاه عمان دیده شد، پیشرفت بیشتری کرده و دیگر کاری از دست پزشک‌ها بر نمی‌آید.

حالا حسابش را بکنید که انتشار چنین خبری درباره پادشاهی که هیچ فرزند و برادری ندارد، تا چه اندازه می‌تواند در عمان جنجال به‌پا کند. البته سلطان قابوس اگرچه به طور علنی جانشینی برای خودش منصوب نکرده اما به طور خصوصی در نامه مهر و موم شده خطاب به شورای خاندان سلطنتی عمان، انتخاب خودش را اعلام کرده است. ماده ۶ قانون اساسی عمان از آن‌طرف اما تأکید دارد خاندان سلطنتی باید در سه روز از خالی ماندن این جایگاه، سلطان جدید را انتخاب کند. اگر آن‌ها نتوانند به توافق برسند، شورای دفاع ملت، رئیس دیوان عالی و رؤسای دو اتاق شورای مشورتی می‌توانند اولین پاکت حاوی انتخاب سلطان قابوس را باز کنند و سپس شخص مورد نظر او را بر تخت سلطنت بنشانند.

مردی که می‌تواند موازنه خاورمیانه را به‌هم بریزد

جدا از اینکه چه کسی بالاخره جانشین پادشاه عمان خواهد شد، اگر می‌خواهید بدانید چرا مرگ پادشاه یک کشور کوچک با جمعیت حدود ۴ میلیونی باید دنیا را تکان دهد و رسانه‌های بزرگی مثل گاردین را مجبور به واکنش نشان دادن کند، باید تحلیل مجله آمریکایی «کومنتری» درباره موقعیت راهبردی این کشور روی نقشه و همچنین سیاست‌های خارجی سلطان قابوس درسال اخیر را به عنوان حسن ختام بخوانید: «درگذشت سلطان قابوس می‌تواند دو تأثیر منفی و تهدید برای منافع ملی آمریکا به دنبال داشته باشد. اول اینکه پس از درگذشت او، جانشینش از طریق رایزنی و مشورت میان بزرگان عمان انتخاب می‌شود. ایران می‌تواند گزینه مورد نظرش را به کرسی پادشاهی نزدیک کند. در این صورت دو سمت تنگه هرمز در کنترل ایران قرار خواهد گرفت. تهدید دوم هم اینکه سلطان قابوس در مدت حکمرانی‌اش توانست به پلی میان قدرت‌های منطقه‌ای تبدیل شود و از طریق میانجیگری‌ها و واسطه‌گری‌ها به مقابله با برخی تنش‌ها و بحران‌های منطقه‌ای اقدام کند. نبود سلطان قابوس می‌تواند موازنه خاورمیانه را به هم بریزد.